Oleh: Dr Rahmat Ghazali
Usaha kerajaan untuk mewujudkan ‘sistem
amaran konflik perkauman’ sebagaimana yang dicanangkan tahun lalu
mengheret beberapa persepsi terhadap pencapaian negara dalam usaha
menyemarakkan perpaduan kaum. Antara persoalan yang terbangkit ialah
sejauh manakah usaha kerajaan selama ini berhasil untuk memakmurkan
perpaduan kaum, dan apakah pencapaian usaha perpaduan kaum selama ini
amat lemah sehingga kerajaan memerlukan suatu sistem indikator bagi
mengesan konflik perkauman.
Pada junktur sejarah, usaha serius
Malaysia ke arah perpaduan kaum dilihat mula bercambah setelah
tercetusnya tragedi 13 Mei apabila Majlis Perpaduan Negara dan selaras
dengan itu Kementerian Perpaduan Negara ditubuhkan. Namun saya lihat
bahawa bibit-bibit usaha ke arah yang sama juga telah dibenihkan dalam
Perlembagaan Kemerdekaan 1957 lagi. Dalam konteks ini klausa-klausa
dalam Perlembagaan Persekutuan yang menjurus kepada penggunaan bahasa
Melayu sebagai bahasa rasmi, peruntukan pelaksanaan sekolah jenis
kebangsaan dan penggunaan bahasa kaum minoriti, telahpun dimaktubkan
melalui Artikel 152 dan 153, yang seringkali kita rujuk sebagai ‘kontrak
sosial’ antara pemimpin-pemimpin parti pelbagai etnik yang dominan di
Malaysia.
Sebagaimana yang pernah ditunjukkan oleh
kajian Furnival (1956), negara-negara Dunia Ketiga pascamerdeka amat
teruk dikacaubilaukan oleh penjajah dengan polisi ‘pecah dan perintah’.
Polisi sedemikian juga amat lumayan diamalkan oleh pihak British ke atas
datuk nenek kita dahulu sebelum merdeka kerana pendekatan sedemikian
menguntungkan pihak penjajah. Bagi Furnival falsafah sedemikian telah
mewujudkan dan mengukuhkan pluralisme atau suatu bentuk masyarakat
berbilang kaum yang ‘they mix but do not combine’ atau dalam bahasa
ibunda, ‘mereka bercampur tetapi tidak bersatu.’ Bagi Furnival falsafah
pluralisme sedemikian lebih banyak mendatangkan bencana kepada
kestabilan sosial dan politik negara. Menurut Dr Candra Muzaffar,
masyarakat kita lebih cenderung kepada hubungan ‘fungsional daripada
hubungan empatetik’. Makudnya kita sekadar berhubungan di pejabat, di
pasar dan di tempat kerja, tetapi kita tidak mahu berkongsi masalah yang
melampaui sempadan-sempadan persekitaran tersebut.
Sebaliknya kita juga sedar bahawa
‘perpaduan kaum’ adalah pemboleh ubah penting dalam menentukan
kestabilan politik, sosial, malah ekonomi. Perpaduan kaum itu menuntut
hubungan ‘empatetik’ sebagaimana disarankan oleh Dr Chandra. Mana-mana
kerajaan jua pastinya berusaha untuk menentukan elemen-elemen penting
perpaduan kaum ini digarap supaya pembangunan sosial, ekonomi dan
infrastruktur dapat dicapai. Konsep masyarakat majmuk sebagaimana yang
dilihat oleh Furnival, memperakui dan membenarkan keperbedaan nilai,
norma, budaya dan adat resam sesuatu kaum minoriti. Malah dalam konteks
Malaysia, kerajaan amat prihatin dan kaya timbang rasa sehingga
toleransi dalam konsep pluralisme itu, tanpa disedari, sedikit-sebanyak
telah menjadi peyumbang kepada benih-benih perkauman sesama kita.
Pada suatu ektrim tertentu saya melihat
bahawa usaha jitu kerajaan untuk memakmurkan dan menyuburkan perpaduan
kaum melalui program perpaduan kaum antara masyarakat berbilang etnik
telah banyak terganggu dan kadangkala terbantut pada kadar yang tidak
sanggup kita perakui. Tanpa niat mencabar Perlembagaan, melalui falsafah
yang didokong oleh Artikel 152 (memberi hak kepenggunaan bahasa
minoriti), saya melihat seakan-akan wujud konflik dengan falsafah yang
didokong oleh Artikel 153 (menekankan bahasa Melayu sebagai bahasa
rasmi).
Saya juga terlihat Artikel 152 telah
menyuburkan kewujudan sekolah-sekolah monoetnik, dan media massa
monoetnik yang memberikan tumpuan kepada etnik-etnik yang diperwakilkan
melalui bahasa ibunda masing-masing. Malah kita lihat papan tanda iklan
kedai-kedai di mana-mana bandar di Malaysia lebih mengutamakan bahasa
ibunda masing-masing daripada mengangkat falsafah Artikel 153.
Dalam persekitaran yang keterasingan
sedemikian saya lihat aliran dan hala tuju perpaduan kaum tidak
menggalakkan pertembungan budaya yang dibawa oleh sistem sekolah
monoetknik, dan begitu juga media massa monoetnik. Hal ini menjadi
semakin rumit apabila institusi politik kita juga di lihat tertegak atas
falsafah monoetnik yang turut memakmurkan konsep pluralisme Furnival.
Profesor Hamdan Adnan, bekas Pesuruhjaya
Suhakam, pernah mencatatkan bahawa daripada tahun 1945 hingga 1969
sejumlah dua puluh dua insiden pergeseran etnik telah berlaku, dengan
peristiwa 13 Mei 1969 sebagai insiden yang paling dahsyat. Saya gusar
dan sangsi jika statistik sedemikian menurun kerana kadangkala diri kita
sendiri seringkali menutup sebelah mata untuk mendedahkan secara serius
isu-isu sedemikian.
Misalnya Malaysia tidak sunyi daripada
peristiwa yang condong kepada perbalahan etnik seperti peristiwa
penentangan Dong Jiao Zhong terhadap dasar kementeraian pendidikan pada
tahun 1987 yang membawa kepada pelaksanaan ‘Operasi Lalang’, yang
menurut beberapa pemerhati politik, hampir sahaja mengulangi peristiwa
13 Mei. Perbalahan pengurusan sebuah kuil Hindu dan masjid di Kampung
Rawa, Pulau Pinang pada tahun 1998, tragedi Kampung Medan pada tahun
2001, peristiwa pergaduhan etnik antara peserta PLKN, dan isu mahasiswa
UM (malah di semua universiti di Malaysia secara amnya) yang tidak mesra
dalam bentuk hubungan silang-etnik, mungkin mengundang kita untuk
sama-sama memikirkan tentang kejayaan dasar dan modus operandi perpaduan
kaum negara.
Mungkin juga pada suatu ekstrim yang
lain, peristiwa-peristiwa berkenaan hanya sekadar kes-kes terpinggir
yang tidak harus dilihat sebagai perbalahan etnik tetapi sebaliknya
hanyalah perbalahan dua pihak yang boleh saja berlaku dalam kandang
intraetnik itu sendiri, dan bukan sekadar dalam persepsi silang-etnik.
Sebagaimana lunaknya peribahasa Melayu yang mengatakan bahawa ‘sedangkan
lidah lagi tergigit’ apatah lagi situasi iklim kepelbagaian etnik di
Malaysia yang bersandar kepada perbezaan bahasa, budaya dan agama
sebagai komponen sensitif yang menuntut toleransi tinggi sesama kita.
Walau bagaimanapun kita tidak boleh
memandang ringan pada perkembangan hubungan ethnik kontemporari
sebagaimana terpancar daripada usaha kerajaan untuk menubuhkan ‘sistem
amaran konflik perkauman’ yang akan berpusat di Putrajaya. Nampaknya
dengan tertubuhnya sistem sedemikian, kerajaan telah mencari pendekatan
‘adhoc’ iaitu mencegah perbalahan etnik daripada mencambahkan dan
menyuburkan benih-benih hubungan mesra antara kaum. Mungkin persepsi
saya salah, kerana sebenarnya kerajaan mengutamakan kedua-duanya sekali.
Meninjau realiti politik dan sosial di
Malaysia, saya melihat bahawa terdapat elemen-elemen pendekatan yang
diambil oleh Malaysia dalam hal membina perpaduan kaum, agak berbeza
dengan pendekatan yang dianggap sebagai arus perdana di Barat.
Pendekatan yang digunakan oleh kepimpinan Malaysia dalam beberapa aspek
berada dalam ekstrim yang bersongsangan berbanding dengan teori
perpaduan kaum yang disarankan oleh pemikir-pemikir Barat dan yang
diamalkan di sebelah sana.
Amerika dan beberapa negara Eropah
seperti Britain dan Perancis misalnya menggunakan konsep ‘melting pot’
atau ‘acuan pelebur’ dalam pendekatan mereka untuk menyatukan pelbagai
etnik minoriti, etnik peribumi, dan etnik dominan dalam negara. Dalam
proses peleburan itu budaya etnik minoriti terlebur, tercerna, teradun
malah sesetengahnya tersirna dalam budaya majoriti yang dominan. Namun
di Malaysia kita lihat konsep ‘acuan pelebur’ itu tidak wujud,
sebaliknya yang wujud ialah konsep ‘salad bowl’ atau ‘mangkuk
sayur-mayur’ yang tidak meleburkan mana-mana unsur etnik tetapi
mempersatukan kepelbagaian warna kulit dan budaya dalam satu
persekitaran ynag sama.
Dalam konteks yang sama di Britain, sama
ada mereka bersetuju atau tidak, juga telah berlaku proses asimilasi
budaya yang kadangkala terpaksa mengorbankan malah melenyapkan bahasa
dan budaya nenek moyang golongan minoriti tertentu.
Bagi sesetengah budayawan, yang menolak
model asimilasi, mereka melihat pendekatan ini sebagai satu bentuk
‘penjajahan dalaman’ kerana dalam proses ini berlaku eksploitasi
golongan majoriti terhadap golongan minoriti. Namun dalam banyak contoh
di sebelah Barat, golongan majoriti itu adalah juga merupakan pihak
pemerintah yang melaksanakan dasar memperlemahkan budaya dan bahasa
minoriti atas nama perpaduan kaum.
Dalam konteks ini, banyak kerajaan Barat
yang mempertegaskan penggunaan bahasa rasmi sebagai satu-satunya bahasa
komunikasi tanpa sebarang kompromi, baik dalam urusan perkhidmatan awam,
pendidikan asas di sekolah mahupun di institusi pengajian tinggi. Demi
mewujudkan perpaduan kaum, ada kerajaan yang mengharamkan penggunaan dan
pengajaran bahasa ibunda golongan minoriti sehingga ke tahap
menguatkuasakan hukuman ke atas para pelajar yang berkomunikasi antara
mereka dalam bahasa minoriti di dalam kawasan dan persekitaran sekolah.
Kerajaan Perancis misalnya telah hampir mengharamkan terus penggunaan
bahasa Breton, kerajaan British mengharamkan bahasa Welsh dan kerajaan
Scotland telah melenyapkan bahasa Gaelic di bumi Scotland. Berbeda
dengan Malaysia, kebanyakan kerajaan Barat menolak sama sekali kewujudan
sekolah-sekolah monoetnik dan media massa monoetnik.
Dalam konteks perpaduan kaum, Malaysia
juga menghadapi banyak masalah kerana kepercayaan dan perbezaan agama
tidak memungkinkan proses asimilasi berlaku. Asimilasi dalam konteks
budaya juga tidak berjalan lancar kerana setiap kaum melihat bahawa
budaya dan tamadun bangsa mereka masing-masing lebih dominan daripada
yang lain. Orang-orang India melihat keagungan tamadun Indus yang
bermula pada 2500 S.M. lebih agung daripada tamadun Melayu yang mereka
lihat hanya bermula pada kira-kira lima ratus tahun dahulu (jika
Kesultanan Melaka menjadi tanda aras). Kaum Cina pula melihat
ketamadunan China yang bermula kira-kira 2000 S.M. di Peking jauh lebih
hebat daripada tamadun Melayu. Banyaklah elemen-elemen ketamadunan ini
yang boleh mereka rasionalkan untuk menyokong kelangsungan budaya mereka
masing-masing.
Dengan perkiraan sebegini kadangkala saya
lihat bahawa kerajaan juga menjadi serba salah dalam hal menentukan
halatuju kebudayaan nasional. Misalnya, pada tahun 1982, Tun Mahathir
pernah menyatakan bahawa ‘Budaya Melayu harus menjadi ciri-ciri utama
budaya nasional, supaya diterima dan diamalkan oleh semua kaum. Malah
terdapat juga yang mahukan budaya Melayu dijadikan satu-satunya elemen
budaya nasional’ (dipetik daripada Munro-Kua 1996).
Walau bagaimanapun pada tahun 1995, Tun
Mahathir dengan jelas menyatakan bahawa konsep perpaduan kaum tidak lagi
bertunjangkan kepada konsep yang berasaskan budaya Melayu. Menurut Tun,
‘Bangsa Malaysia membawa maksud rakyat yang dikenali sebagai membawa
identiti Malaysia, menuturkan bahasa Melayu dan meluhurkan Perlembagaan.
Untuk merialisasikan bangsa Malaysia, rakyat harus mula menerima
kewujudan masing-masing seada-adanya, tanpa mengira kaum dan agama’
(dipetik daripada Francis Loh Kok Wah dan Khoo Boo Teik 2002). Ertinya
rakyat Malaysia harus dilihat sebagai Melayu, Cina dan India sebagimana
terpancar melalui amalan budaya masing-masing. Konsep ini condong kepada
konsep pluralisme Furnival.
Namun pendirian kerajaan yang sedemikian
terhadap perpaduan kaum seperti berdiri atas platform yang berbeza pula
jika dilihat pada matlamat yang didokong oleh Wawasan 2020, kerana ia
diangkat sebagai suatu ‘Bangsa Malaysia’ tanpa melihat perbedaan warna
kulit dan amalan budaya. Secara idealnya tidak akan wujud lagi Melayu,
Cina atau India jika Wawasan 2020 direalisasikan. Konsep ini condong
pula kepada konsep asimilasi.
Jelaslah bahawa di Malaysia pendekatan
asimilasi dirujuk semula kerana saya kira pendekatan inilah dilihat
sebagai yang terbaik untuk membina perpaduan kaum yang utuh dan tulen,
sekurang-kurangnya dalam konteks peleburan bahasa ibunda etnik minoriti.
Pendekatan sedemikian telah lama dibuktikan terbaik bagi Malaysia,
misalnya dalam konteks golongan Baba Nyonya di Melaka dan juga di Pulau
Pinang, golongan India peranakan atau Mami di Pulau Pinang, dan Arab
Peranakan telah meleburkan sehingga mengorbankan bahasa nenek moyang
mereka. Malah di kalangan golongan Baba Nyonya tercipta bahasa ‘kreol’
mereka yang tersendiri yang pastinya terbina daripada improvisasi bahasa
ibunda golongan majoriti Melayu yang lebih dominan.
Amat jelas juga kita lihat bahawa budaya
golongan minoriti dalam konteks asimilasi sosial teradun dalam acuan
budaya Melayu meskipun secara halusnya terdapat perbezaan di sana-sini.
Namun, jika budaya nasional Malaysia boleh diterjemahkan sebagai budaya
etnik peribumi Melayu sebagai asasnya, maka saya lihat bahawa budaya
Baba Nyonya, India Peranakan dan Arab Peranakan ini telah menjelmakan
satu proses perpaduan kaum yang utuh dan tulen.
Namun realitinya dalam konteks
kontemporari, dasar perpaduan kaum Kerajaan Malaysia amat mesra dan
bertoleransi terhadap bahasa etnik minoriti. Penggunaan bahasa etnik
minoriti tidak pernah dikenakan hukuman malah tidak pernah dilarang
digunakan di mana-mana sekolah di Malaysia, meskipun di sekolah-sekolah
kebangsaan. Malah diwujudkan pula sekolah-sekolah jenis kebangsaan
dengan memberikan hak mutlak kepada etnik minoriti untuk menggunakan
bahasa ibunda mereka sebagai bahasa pengajaran.
Dengan ekstrim pendekatan pluralisme atau
konsep ‘mangkuk sayur-mayur’ seperti di Malaysia kita lihat bahawa
dalam situasi tertentu bahasa rasmi menjadi bahasa rojak, malah
dicampuradukkan pula dengan bahasa Inggeris mungkin untuk menyuntik
ciri-ciri lenggok komunikasi antarabangsa. Bahasa Melayu lisan telor
Cina dan telor India menjadi tegar diamalkan bukan sahaja apabila
golongan ini berkomunikasi sesama mereka, malah disokong dan disuburkan
oleh golongan Melayu sendiri ketika berkomunikasi dengan kaum India dan
Cina.
Saya percaya bahawa untuk menjaga
martabat bahasa rasmi, penggunaannya mesti juga terlaksana dalam situasi
yang tidak formal, bukan sekadar dalam kandang situasi yang rasmi dan
formal sahaja. Hanya golongan yang amat sensitif dan insaf sahaja yang
beria-ia berjuang untuk mempertahankan gaya dan hukum-hukum tatabahasa
bahasa rasmi negara, tetapi malangnya golongan ini seperti Tan Sri
Profesor Ameritus Dr Awang Had Salleh, Tan Sri Profesor Dr Ismail
Hussien, Profesor Dr Nik Safiah Karim, Dr Awang Sariyan, Dr Chandra
Muzaffar, YB Dr Rais Yatim, dan SN A Samad Said, (sekadar menyebut
beberapa nama) sudah seperti kehilangan golongan pelapis. Adakah ini
suatu kepincangan dalam proses perpaduan kaum yang dicita-citakan
Malaysia atau ia suatu kelebihan dan kekuatan pendekatan ‘mangkuk
sayur-mayur’ Malaysia?
Akhir-akhir ini pula, kita lihat DBP mahu
dinobatkan secara legitimasinya sebagai ‘polis bahasa’. Saya tidak tahu
bagaimana polis ini akan melaksanakan tanggungjawabnya apabila melihat
di kebanyakan bandar di Malaysia, papan-papan iklan seringkali
mengabaikan penggunaan dan pengutamaan bahasa Melayu. Malah bahasa rojak
yang haru-biru dan celaru sudah menjadi identiti yang tegar di
papan-papan tanda kedai. Namun pada sudut yang amat jauh dalam hati
kecil ini, saya optimistik bahawa DBP akan berjaya walaupun terpaksa
mengambil masa yang panjang yang penuh onak dan duri, dan sekali gus
menyuburkan perpaduan kaum. Saya juga yakin bahawa kejayaan tersebut
haruslah dimulakan dengan semangat kecintaan yang tinggi setiap rakyat
terhadap negara ini.
No comments:
Post a Comment